میتوان ادعا کرد که نیروی برق مهمترین نیرویی است که در دنیای امروز مورد استفاده قرار میگیرد.تمام تحول ها و پیشرفت های روز دنیا در راستای برق اتفاق افتاده است.میتوان گفت دنیا بر مدار تجهیزات برقی می چرخد به طوری که اگر ساعاتی برق کلان شهر ها قطع شود، کشور ها با مشکلات بسیار زیاد و دشواری مواجه خواهند شد.از اولین روزی که به وجود همچین نیرویی پی برده شده تا همین لحظه که شما این مطلب را میخوانید، صنعت برق و تجهیزات برقی در حال پیشرفت بوده و هست.ما در این مقاله قصد داریم به بررسی تاریخچه صنعت برق در دنیا و همچنین تحول آن در ایران بپردازیم.در ادامه با ما همراه شوید.
در ابتدا قصد داریم نگاهی کلی به سرگذشت و تاریخچه صنعت برق در جهان بپردازیم که چطور تجهیزات اولیه با استفاده از برق تولید شده اند. علم الکتریسیته و صنعت برق از سال ۱۷۸۵ میلادی آغاز شد، زمانی که کولن قانون الکتریسیته ساکن را کشف کرد و شباهت آن را با قانون جاذبه عمومی نشان داد. پانزده سال بعد، در سال ۱۸۰۰ میلادی، ولتا پیل الکتریکی را اختراع کرد و سرانجام در سال ۱۸۷۱ میلادی با اختراع ماشین گرام، مسیر تبدیل انرژی مکانیکی به انرژی الکتریکی هموار شد.
اگرچه با اختراع پیل الکتریکی در سال ۱۸۰۰، استفاده‌های علمی از انرژی الکتریکی مانند تلفن و تلگراف شروع شد، اما نقطه عطف صنعت برق را میتوان اختراع ماشین گرام دانست. این دستگاه، نوع اولیه ژنراتورها و موتورهای برقی امروزی بود و پایه‌ای برای پیشرفت صنعت برق به شمار می‌رفت. جالب است بدانید که اولین مولد برق حدود ۱۲ سال پس از اختراع ماشین گرام وارد ایران شد و پایه‌های صنعت برق مدرن در کشور ما را بنا نهاد.
از آنجا که صنعت برق از ابتدای پیدایش تا کنون همواره با موضوع روشنایی همراهی وملازمه داشته است،خالی از فایده نخواهد بود که نگرشی به سیر تکامل فن روشنایی و وقایع شاخص تاریخی در این موضوع داشته باشیم:
- از اوایل قرن 19 میلادی، استفاده از گاز شهری برای تهیه روشنایی و گرما در کشورهای اروپایی متداول شد.
- در سالهای دهه 1870 میلادی نفت پالایش و برای مصرف چراغهای نفتی به بازار عرضه شد. (شروع استفاده از این چراغها در ایران،به سالهای پایانی سلطنت ناصرالدین شاه بازمیگردد.)
- در سال 1878 میلادی، چراغ قوسی اختراع شد که براساس تخلیه الکتریکی بین دو الکترود کار میکرد.
- در سال 1879 میلادی، ادیسون لامپهای التهابی خلا را اختراع کرد.
- در سال 1882 میلادی،ادیسون اولین ایستگاه مرکزی تجاری خودرابرای تامین روشنائی دریکی از خیابانهای نیویورک تاسیس کرد.
- در سال 1907 میلادی با استفاده از رشته تنگستن، بازده نوری چراغ های التهابی به 8 لومن برای هر وات رسید.
- در سال 1917 میلادی بازده چراغ های التهابی تا 10 لومن برای هر وات افزایش یافت.
- در سال 1930 میلادی چراغ های فلورسنت با بازدهی 5 برابر چراغ های التهابی وارد بازار شد.
- بالاخره در سالهای اخیر نوع تازه ای از چراغ های فلورسنت با استفاده از مدار الکتریکی و با حجم کم،طیف نوری بهتر و عمر طولانی تر به نام چراغهای کم مصرف وارد بازار شده است.
- میتوان چنین استنباط کرد که تا حدود سال 1306 هجری قمری (1286 هجری شمسی و 1889 میلادی) شبکه های برق رسانی به مفهوم امروزی هنوز عمومیت نیافته بود و برق فقط در اماکن محدود و مخصوص مانند کاخها،تئاترها وکارخانه ها آن هم در مقیاس کوچک واساسا” به منظور تامین روشنائی مصرف میشده وتبدیل برق به انرژی مکانیکی برای گرداندن چرخ های کارخانه ها و موارد مشابه،مراحل ابتدایی خود را طی می کرده است.
- آن طور که از آثار مکتوب و سفرنامه های باقی مانده برمیاید،نخستین برخوردها و آشنایی های قابل ذکر ایرانیان با آثار انقلاب صنعتی در اروپا به سالهای اولیه قرن 19 میلادی باز می گردد.
در ادامه مقاله به تاریخچه و پیدایش صنعت برق در ایران و روند پیشرفت آن در کشور را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
با رخ دادن دو واقعه مهم زیر ، ایرانی ها کم کم در مورد برق و صنعت برق کنجکاو شدند که موجب شد پایه های صنعت برق از سال ۱۳۰۰ کم کم وارد ایران شوند.در ادامه رخداد های مهم و سیر تحولی صنعت برق را که از سال ۱۳۰۰ تا به امروز رخ داده است، مورد ارزیابی قرار میدهیم.
۱۳۰۰ تا ۱۳۱۰
از اوایل دهه ۱۳۰۰، با افزایش آگاهی و علاقه‌مندی بخش خصوصی به مزایای برق، به‌تدریج تاسیساتی برای تولید، توزیع و فروش برق در شهرهای بزرگ و کوچک ایران شکل گرفت. این فعالیت‌ها عمدتاً در مقیاس‌های کوچک و به‌صورت مستقل و جدا از یکدیگر انجام میشد و در آن زمان نیازی به هماهنگی بین آن‌ها احساس نمی‌شد. در همین دوره، برخی کارخانه‌های صنعتی تازه‌تأسیس نیز به تجهیزات برق اختصاصی مجهز شدند و گاه با موسسات برق شهری تبادلاتی داشتند. این دهه را میتوان سرآغاز شکل‌گیری صنعت برق در ایران دانست. همچنین، برای نخستین بار در سال ۱۳۱۰، طرح شبانه‌روزی کردن برق در تهران در میان دولتمردان مطرح شد و اقدامات اولیه برای اجرای آن آغاز گردید.
۱۳۱۶
پس از شش سال و با گذراندن نشیب و فراز‌های بسیار در تحول صنعت برق، بالاخره در تاریخ ۲۵ / ۶ / ۱۳۱۶ نیروگاه بخاری ساخت کارخانه اشکودای چکسلواکی با قدرت ۴ × ۱۶۰۰ = ۶۴۰۰ کیلو وات در محل کنونی شرکت برق منطقه‌ای تهران نصب شد و به بهره برداری رسید.
از ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۴
در جریان اجرای برنامه هفت‌ساله اول عمرانی کشور، بخشی از این برنامه به توسعه صنعت برق اختصاص یافت که هدف آن تأمین برق مصرفی خانگی در شهرها و ارتقای رفاه اجتماعی بود. در این دوره، سازمان برنامه اقدام به خرید مولدهای دیزلی با توان‌های ۵۰، ۱۰۰ و ۱۵۰ کیلووات کرد و آن‌ها را با بهره ۳ درصد به شهرداری‌ها و شرکتهای خصوصی فعال در حوزه برق واگذار نمود. این اقدامات باعث شد مجموع قدرت نامی نصب‌شده در کشور به ۴۰ مگاوات برسد و میزان تولید انرژی سالانه به حدود ۲۰۰ میلیون کیلووات‌ساعت افزایش یابد.
از ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۱
در این سال‌ها برنامه هفت ساله عمرانی دوم کشور اجرا شد. سهم صنعت برق در این برنامه، با هدف افزایش تولید برق، کاهش هزینه‌های تولید و پایین آوردن سطح عمومی نرخ‌ها در نظر گرفته شده بود. در این برنامه بنابر توصیه کارشناسان خارجی و داخلی، برای توسعه تاسیسات برق چهار حوزه فعالیت به شرح زیر منظور گردید:
- منطقه خوزستان
- منطقه تهران
- شهرهای بزرگ
- شهرهای کوچک
بدین ترتیب میتوان گفت که اندیشه فراتر رفتن از محدوده هر شهر در کار توسعه صنعت برق، در برنامه دوم شکل گرفت. شروع به کار احداث نیروگاههای برق آبی مهم کشور شامل سد دز (با ظرفیت اولیه ۱۳۰ مگاوات)، سد کرج (با ظرفیت ۹۱ مگاوات) و سد سفیدرود (با ظرفیت اولیه ۳۵ مگاوات) همچنین نیروگاه حرارتی طرشت (به قدرت ۵۰ مگاوات) از دستاوردهای این دوره است.
در ۱۳۴۱ برنامه سوم عمرانی کشور آغاز شد. با پذیرش نقش زیربنایی صنعت برق، در این برنامه نیز اعتبارات قابل توجهی برای صنعت برق تخصیص داده شد. در این برنامه که ۵ / ۵ سال به طول انجامید (تا آخر سال ۱۳۴۶)، در مجموع، مبلغ ۲۱ میلیارد ریال در صنعت برق هزینه گردید که به طور کلی سه بخش را در بر می‌گرفت.
- تامین برق مراکز عمده مصرف شامل شهرهای تهران، اصفهان، شیراز، مشهد، تبریز، رشت ، همدان و ساری
- تامین برق ۱۷ شهر متوسط کشور شامل شهرهای آمل، چالوس، اردبیل، مراغه، لاهیجان، ارومیه، یزد، بوشهر، بوشهر، قزوین، کرج، بابلسر و کرمانشاه
- تامین برق شهرهای کوچک
در همین برنامه، تشکیل سازمان برق ایران به منظور اشراف کلی و اعمال مدیریت بر برنامه ریزی و اجرای طرحهای تولید و ایجاد. موسسات تولید، انتقال و توزیع برق و هدایت سرمایه گذاری‌ها در بخش برق پیش بینی شده بود .این سازمان در تاریخ ۱۳ دی ماه ۱۳۴۱ رسما تشکیل یافت و تا پایان سال ۱۳۴۴ که عملا در وزارت آب وبرق ادغام شد به انجام وظایف خود ادامه داد.
در ۱۳۴۳
قانون تاسیس وزارت آب و برق در تاریخ ۱۶ / ۱ / ۱۳۴۳ به دولت ابلاغ شد. در بخش صنعت برق، وظایف زیر برعهده این وزارت خانه قرار می‌گرفت.
- تهیه و اجرای برنامه‌ها و طرح های تولید و انتقال نیروی برق به منظور تاسیس مراکز تولید برقمنطقه‌ای و ایجادشبکه‌های فشار قوی سراسر کشور
- اداره تاسیسات برق که به موجب بند بالا ایجاد می‌شود و بهره برداری از آن‌ها
- نظارت بر نحوه استفاده از نیروی برق در صنعت برق
سازمان برق ایران در سال ۱۳۴۴ به عنوان واحد برق در وزارت آب وبرق ادغام شد، و سازمانهای دیگری هم که تا آن زمان به توسط سازمان برنامه، سازمان برق ایران یا به نحو دیگر به وجود آمده بودند تحت پوشش نظارتی وزارت آب و برق قرار گرفتند. در آذر ماه همین سال اساسنامه شرکتهای برق منطقه‌ای تدوین شد و بدین ترتیب تعداد ۱۰ شرکت برق منطقه‌ای (علاوه بر سازمان آب و برق خوزستان که از سال ۱۳۳۹ ایجاد شده بود) تشکیل یافت که عبارت بودند از شرکتهای برق منطقه‌ای
- تهران
- اصفهان
- آذریبایجان
- فارس
- مازندران
- گیلان
- جنوب شرقی ایران
- کرمانشاه
- همدان و کردستان
با تشکیل شرکتهای برق منطقه‌ای، صنعت برق کشور صورتی سازمان یافته و منسجم به خود گرفت.
در ۱۳۴۷
با آغاز برنامه چهارم عمرانی که تا پایان سال ۱۳۵۱ ادامه داشت، صنعت برق به‌عنوان یک صنعت زیربنایی و با دیدی کلان‌نگر مورد توجه قرار گرفت. در این دوره، ساخت خطوط انتقال نیروی سراسری و احداث نیروگاههای بزرگ آبی و حرارتی آغاز شد و توسعه چشمگیری یافت.
در طول اجرای این برنامه، مجموع قدرت نامی نصب‌شده در کشور از ۱۵۹۹ مگاوات به ۳۳۵۴ مگاوات رسید که نشان‌دهنده رشد متوسط سالانه ۱۶ درصد است. همچنین، تولید انرژی برق از ۴۱۳۳ میلیون کیلووات‌ساعت به ۹۵۵۳ میلیون کیلووات‌ساعت افزایش یافت که میانگین رشد سالانه ۱۸.۲ درصد را نشان می‌دهد. در این بازه زمانی، تعداد مشترکان در تعرفه‌های مختلف نیز به ۱۶۶۹ هزار مشترک رسید.
در طی این برنامه، مسئولیت برق نزدیک به ۱۹۰ شهر کشور بر عهده وزارت آب و برق قرار گرفت. برق مورد نیاز شهرهای کوچک، شهرک‌ها و تعدادی از روستاهای برقدار به توسط بخش خصوصی و یازیرنظر و بامدیریت شهرداری‌ها تامین میشد. تعداد روستاهای برقدار کشور از ۱۴۸ روستا در آغاز برنامه، به ۴۹۱ روستا در پایان سال ۱۳۵۱ رسید.
در ۱۳۴۸
به منظور استفاده صحیح از منابع و امکان برقراری داد و ستد انرژی برقی بین مناطق و کار تولید انتقال برق به طور کلان، شرکت تولید وانتقال نیروی برق ایران (توانیر) از سال ۱۳۴۸ آغاز به کار کرد. اساسنامه و شرح وظایف این شرکت، بنا بر ضرورت های زمان تاکنون سه بار مورد تجدید نظر قرار گرفته است. از سال ۱۳۷۵ تاکنون، این شرکت با نام “سازمان مدیریت تولید و انتقال نیروی برق ایران (توانیر) “، فعالیت‌ها و ماموریتهای معاونت امور برق وزارت نیرو رانیز برعهده دارد و هدف‌ها وظایف زیر را دنبال میکند:
- تهیه و تدوین و پیشنهاداستراتژی‌ها و سیاست‌ها و برنامه‌های صنعت برق کشور
- برنامه ریزی، نظارت، کنترل و هدایت صنعت برق کشور
- ایجاد هماهنگی و نظارت بر شبکه سراسری برق
- برنامه ریزی و نظارت بر مصارف مختلف برق کشور
- حفظ یکپارچگی و پایداری شبکه سراسری برق کشور
در ۱۳۵۲
برنامه پنجم عمرانی از این سال آغاز شد و تا پایان سال ۱۳۵۶ ادامه یافت سیاستهای زیر بر اجرای برنامه‌ای صنعت برق در این برنامه حاکم بود:
- احداث واحدهای بزرگ حرارتی در شمال و جنوب کشور به لحاظ دسترسی آسانتر به منابع سوخت و سواحل دریا
- ایجاد سد بر روی رودخانه‌های بزرگ
- تامین برق مناطق دور افتاده کشور با استفاده از نیروگاههای صنعت برق.
در ۱۳۵۳
با توجه به اینکه نهادها و سازمانهای مختلفی دست اندرکار مقوله صنعت برق در کشور بودند و هماهنگی بین آن‌ها ضروری می‌نمود، به موجب لایحه قانونی مصوب ۲۸ / ۱۱ / ۱۳۵۳ با محول شدن برنامه ریزی جامع فعالیتهای مربوط به انرژی کشور، نام وزارت آب و برق به وزارت نیرو تغییر کرد.
در ۱۳۵۷
با پیروزی انقلاب اسلامی، بازنگری اساسی در خط مشیهای صنعت برق و هماهنگ ساختن آن‌ها با هدفهای عالی انقلاب ضرورت یافت. عنایت به مفهوم خودکفایی، سرمایه گذاری درکارخانه‌های تولید کننده تجهیزات مورد نیاز صنعت برق، کوتاه کردن دست مشاوران و پیمانکاران خارجی و توجه به بهره گیری بهینه از توانایی های داخلی، صنعت برق را در راستای تازه‌ای قرارداد، فراهم کردن امکان استفاده گسترده از انرژی برق برای توسعه اقتصادی، اجتماعی و رفع محرومیتها، افق های جدیدی را فراروی مسئولان صنعت قرار داد.
از ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۷
در این سال‌ها که هشت سال آن مقارن با جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران بود. صنعت برق ایران خود را موظف می‌دید که علاوه بر نگهداری و بهره برداری از تاسیسات موجود خود برای حمایت از مردم و دفاع از پشت جبهه، توسعه‌های لازم را نیز چه در امر تولید و انتقال. وچه در جهت توزیع و خدمات رسانی به مشترکان انجام دهد. برق رسانی به روستا‌ها که تا پایان سال ۱۳۵۷ در ۴۲۳۷ روستاهای نزدیک شهرها تحقق یافته بود به صورت یکی ازمحورهای اساسی فعالیتهای صنعتبرق درآمد به طوری که در طی دوران جنگ تحمیلی، علی رغم همه دشواری‌ها، سالانه بطور متوسط بیش از ۱۸۰۰ روستا برقدار گردید و بدین ترتیب در انتهای سال ۱۳۶۷ تعداد روستاهای برقدار کشور از ۴۳۲۷ روستا به ۲۲۵۴۱ روستا رسیده بود در سالهای اولیه پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در طی دوران جنگ تحمیلی، با وجود همه مشکلات ناشی از جنگ، صنعت برق به رشد همه جانبه خود ادامه داد.
از ۱۳۶۸ تا کنون
با پایان گرفتن جنگ تحمیلی، ابتدای ترمیم خسارات و خرابیهای دوران جنگ در کانون توجه مدیران و مسئولان صنعت برق قرار گرفت. به عنوان مثال، بررسی‌ها نشان می‌داد که از قدرت نصب شده کشور، معادل ۲۲۱۰ مگاوات در اثر آسیب های جنگ از مدار خارج است. با احتساب تاسیسات انتقال نیرو و سایر تجهیزات می توان تصور کرد که بازسازی ویرانه‌های بازمانده از جنگ چه کوشش و تلاش عظیمی را طلب می‌کرده است. ترمیم خسارت‌ها که از نیمه دوم سال ۱۳۶۷ آغاز شده بود با سه سال کار شبانه روزی به انجام رسید و تا پایان سال ۱۳۷۰ واحد‌ها و تاسیسات آسیب دیده مجددا در مدار قرار گرفتند.
پس از خاتمه جنگ، فعالیتهای صنعت برق که تا آن زمان از دشواریهای روز به روز جنگ تاثیر منفی می‌گرفت، سامان مندی بیشتری یافت وهمگا موادوبرنامه اول و دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران به پیشرفت مقایسه ارقام مهم عملکرد صنعت برق در پایان سال ۱۳۷۶ که نه سال از طولبرنامه‌های اول و دوم گذشته و دو سال به پایان برنامه دوم مانده بوده است با ارقام مربوط به ابتدای برنامه، جهش صنعت برق را آشکار می سازد.
در نتیجه این کوشش‌ها، صنعت برق توانسته است با موفقیت بحرانهای دوران جنگ و پس از جنگ را پشت سر بگذارد و از لحاظ بین المللی نیز در جایگاهی در خور قرار گیرد. به طوری که بر اساس آمارهای سازمان ملل متحد، در سال ۱۹۹۵ میلادی (۱۳۷۴ شمسی) ایران از نظر ابعاد صنعت برق دربین کشورهای خاورمیانه و غرب آسیا در مقام نخست قرار گرفت در سطح جهانی نیز به مقام مقایسه بیست و یکم دست یافت.
در این مقاله ما سعی کردیم اطلاعات کامل و درست در مورد تاریخچه صنعت برق در جهان و ایران منتشر کنیم تا در اختیار شما قرار گیرد. در صورت مفید بودن این مقاله برای شما آن را با دوستان خود به اشتراک بگذارید. همچنین در بخش دیدگاه ها نظرات و پیشنهادات خود را با ما در میان بگذارید.
